In het boek Catch-22 van Joseph Heller probeert piloot Yossarian onder een gevaarlijke gevechtsmissie uit te komen door zichzelf krankzinnig te verklaren. De behandelend arts vindt dat echter juist van verstand getuigen en verklaart de piloot daarom volledig gezond. Yossarian moet zijn gevaarlijke missies blijven vliegen. Hij zit gevangen in zijn eigen paradox. De strijd tegen ISIS lijkt zich in een soortgelijke catch-22 te bevinden.
Tweede Kamerleden debatteren binnenkort over verlenging van de militaire missie tegen ISIS. Er zijn vast en zeker mensen die onder deze missie uit zouden willen komen. Ze kunnen met recht wijzen op de, zo niet krankzinnige dan toch adsurde tegenstrijdigheden binnen de anti-ISIS coalitie en op de ongetemde chaos in de regio. Maar de Kamerleden zullen daarin vooral een reden zien om de missie voort te zetten. Ook zij zitten gevangen in een catch-22. Stoppen is geen optie en doormodderen lijkt het best haalbare alternatief.
Militaire woordvoerders wijzen er op dat ISIS door luchtaanvallen al duizenden strijders heeft verloren. Zeker, ISIS is door de luchtaanvallen verzwakt maar niet verslagen. Tegenover de nederlagen van ISIS in Kobane en Tikrit staan de veroveringen van strategische plaatsten in Irak (Ramadi) en Syrie (Palmyra). En imiddels zijn er wereldwijd 35 (!) gewapende groepen met ISIS geaffilieerd in o.a. Libië, Nigeria en Mali. Zo’n 25.000 strijders uit 100 verschillende landen hebben zich in o.a. Irak en Syrie aangesloten bij ISIS. De moeizame strijd tegen ISIS maakt vooral duidelijk dat deze strijd niet alleen vanuit de lucht, niet op korte termijn en niet enkel met militaire middelen is te winnen.
Tijdens het Kamerdebat over de Nederlandse deelname aan de bestrijding van ISIS vroeg VVD-woordvoerder Han ten Broeke nog: “Hoe kunnen we voorkomen dat onze bijdrage verzandt in een sektarisch moeras in de regio, waarbij we als sjiitische handlangers worden ingezet?” De politieke realiteit heeft deze vraag inmiddels beantwoord. Maar niet zoals Ten Broeke hoopte. De coalitie is het zuigende moeras in gelopen en dreigt onderdeel te worden van een sektarische machtstrijd. Of is dat al lang het geval?
De coalitie vecht in Irak zij aan zij met door Iran gesteunde Shiitische milities. Deze milities opereren effectief tegen ISIS maar wakkeren door hun wraakoefeningen angst aan bij Soenitische gemeenschappen. Dat verklaart waarom de Soenitische bevolking of op de vlucht is of probeert te overleven onder de heerschappij van ISIS.
De coalitie vecht zij aan zij met Saoedie-Arabië. Maar dat land voert in Jemen medogenloze bombardementen uit tegen de aan Iran gelieerde Houthi’s. Daarmee liert het land de sektarische spanningen in de regio nog verder op ten koste van onschuldige burgerslachtoffers. Want waar olifanten ruzieën wordt het gras geplet.
De coalitie vecht schouder aan schouder met Koerdische Pesmerga. Maar die zijn op hun beurt betrokken bij “demographic engeneering” van de Nineve vallei waardoor een vreedzame terugkeer van ontheemde gemeenschappen in gevaar komt. Veel ontheemden van Nineve zijn diep teleurgesteld over het gebrek aan bescherming door het Iraakse leger en de Koerdische peshmerga en vrezen verdere polarisatie. Na het verdrijven van ISIS tekenen zich dezelfde sektarische spanningen af die hebben bijgedragen aan de opkomst van ISIS.
De coalitie bestrijdt ISIS ook in Syrië. Maar daarvan lijken dan weer het door Iran gesteunde leger van Assad dan weer het aan Al Qaeda gelieerde Al-Nusra front te profiteren. Van een gemeenschappelijke strategie en eensgezind front tegen Assad lijkt nog geen sprake te zijn.
Ja, de regio oogt als een sektarisch moeras en de coalitie als een incoherent samenraapsel. En ISIS exploiteert behendig de religieuze, ideologische en sektarische spanningen in de regio en maakt gebruik van het gebrek aan politieke consensus binnen de coalitie.
De Tweede Kamer zal met recht aandringen op een meer inclusieve politiek in Irak, op het voorkomen van wraakoefeningen door gewapende milities, op een vreedzame terugkeer van alle ontheemden in bevrijde en betwiste gebieden. En ook op een politieke oplossing in Syrië. Maar langzaam begint ook het besef door te dringen dat de fundamentele angsten en grieven van de Soennitische gemeenschappen niet eenvoudig zijn weg te nemen. Dat de oorlog in Syrië en Irak nog lange tijd zal voortduren. De coalitie heeft noch de politieke invloed noch de militaire mogelijkheden om de feiten op de grond doorslaggevend te beinvloeden. En intussen blijft de machtsstrijd tussen Saoedie Arabië en Iran de verhoudingen in de regio vergiftigen.
Uit deze wanorde in de regio dringen zich pijnlijke inzichten op. ISIS kan niet alleen vanuit de lucht en niet alleen met militaire middelen verslagen worden. ISIS kan niet verslagen worden zonder een politieke strategie voor collectieve veiligheid en stabiliteit in de regio. En ISIS kan niet verslagen worden als de internationale gemeenschap er niet in slaagt om Syrië en Irak te behouden als soevereine staten waar alle bevolkingsgroepen een veilig en menswaardig bestaan vinden. Als deze twee landen door oorlog en sektarisch geweld uiteenvallen dan zullen groepen als ISIS zich er als een alternatief voor de staat vestigen en zal het sektarisch geweld de regio verder ondermijnen. Elke dag dat de oorlog langer duurt wordt het meer onzeker of het Syrië, of het Irak zoals dat ooit bestond het geweld kan overleven of uiteenvalt in een lappendeken van sektarisch verdeelde gemeenschappen en minderheden.
Het is naief om te denken dat het ongebreidelde geweld van ISIS enkel met een vernuftig politiek plan is in te dammen. Maar het is even naief om te denken dat de nederlaag van ISIS nabij is en het nu enkel nog aankomt op het voortzetten van de militaire missie in de hoop dat de coalitie voldoende gedeelde belangen hebben om ISIS verder in het defensief te dringen.
Het valt daarom te hopen dat het politieke debat niet enkel en alleen zal gaan over de verlenging van het mandaat voor de F-16’s die betrokken zijn bij de militaire strijd tegen ISIS. Veel belangrijker is de vraag hoe Nederland en de EU kunnen bijdragen aan een regionale veiligheidsstrategie. Aan een inclusieve vredesopbouwstrategie voor van ISIS bevrijde gebieden en in de betwiste gebieden. Aan een politieke oplossing voor Syrië. En hoe we kunnen voorkomen dat we ongewild bijdragen aan de sektarische spanningen en het uiteenvallen van Irak. Het volstaat niet om onze beste piloten en trainers uit te zenden. Nederland moet ook zijn beste diplomaten en regiodeskundigen bijeen brengen om bij te dragen aan een langdurige politieke inspanning.
De situatie in Irak en Syrië ziet er hopeloos uit. Het aantal vluchtelingen en ontheemden blijft maar groeien. Maar we moeten niet vergeten dat deze mensen blijven verlangen naar een menswaardig bestaan. Veel mensen hebben de hoop op een inclusieve samenleving nog niet hebben verloren. Zolang zij de hoop niet verliezen mogen wij dat ook niet doen. Hoe groot de verleiding soms ook is, de internationale gemeenschap kan zichzelf niet krankzinnig verklaren om daarmee onder zijn verantwoordelijkheid uit te komen.
Als column gepubliceerd door One World