De EU wil met militair geweld migratie beteugelen. Europese marine en luchtmacht moeten de schepen van mensensmokkelaars identificeren, aanhouden en vernietigen. Het voornemen oogt krachtdadig. Maar is het ook haalbaar en verstandig?
De details van het Europese plan moeten nog worden uitgewerkt. De Guardian is in het bezit van een 19 pagina’s tellend strategisch plan. De strategie richt zich op een rigoureuze ontmanteling van het verdienmodel van mensensmokkelaars. De EU-lidstaten willen met een lucht- en marinecampagne de schepen en eigendommen van smokkelaars vernietigen. Niet alleen op de Middellandse Zee maar ook binnen de Libische territoriale wateren, in Libische havens en aan vaste wal.
Markant is dat de EU-buitenlandchef Mogherini blijft spreken over een maritieme operatie terwijl het plan ook verwijst naar de vernietiging van eigendommen en capaciteiten van smokkelaars op Libische bodem en de inzet van landmacht en special forces.
Zo’n militaire operatie is niet zonder risico’s. De plannenmakers wijzen op de aanwezigheid van zwaar militair geschut, van militia’s en terroristen. Zij vormen een “robuust gevaar” voor betrokken Europese vliegtuigen en schepen die in “een vijandige omgeving” moeten opereren. Dat zal extra maatregelen vergen voor de bescherming van eigen troepen.
Het zal bovendien niet eenvoudig zo niet onmogelijk zijn om burgerslachtoffers te voorkomen. Het plan spreekt over “een hoog risico op nevenschade waaronder verlies aan mensenlevens.” De Guardian wijst er op dat smokkelaars vaak gebruik maken van gehuurde vissersschepen die voor anker liggen in civiele havens. Deze schepen vertrekken tijdens het vallen van de avond en wachten buitengaats op vluchtelingen die per rubberboot aan boord worden gebracht. “Dat biedt de Europese marineschepen maar een kort moment om smokkelaarsschepen te identificeren en te vernietigen zonder onschuldige levens in gevaar te brengen.”
Het plan wijst er op dat slachtoffers als gevolg van de Europese militaire actie kunnen leiden tot “een negatieve reactie onder de lokale bevolking en in de wijdere regio, waardoor steun en opvolging in gevaar komen.” Steve Peers, hoogleraar Europees Recht aan de Universiteit van Essex noemt dit in zijn analyse “an award-winning degree of understatement”.
Het risico van onschuldige slachtoffers verklaart waarom de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) waarschuwt voor “het inherente gevaar dat militaire acties de levens van migranten verder in gevaar brengen.” Amnesty International vreest dat aanvallen op smokkelaars er toe zullen leiden dat vluchtelingen zonder legale bescherming stranden op de Libische kust waar velen al slachtoffer zijn mishandeling en afpersing. Peter Sutherland, de speciale VN-vertegenwoordiger voor Migratie en Ontwikkeling, roept de Europese lidstaten op om vluchtelingen of migranten “niet in de vuurlinie te brengen en het internationaal recht te eerbiedigen”.
Dat internationaal recht vergt een VN-machtiging voor Europese militaire acties binnen de Libische territoriale wateren en op Libisch grondgebied. De Libische Regering in Tobruk heeft zich vooralsnog tegen het plan gekeerd. Instemming van de Veiligheidsraad zou betekenen dat de vluchtelingen een bedreiging moeten vormen voor de internationale vrede en veiligheid. Dat is een nogal vergezochte constructie. Bovendien is het niet onwaarschijnlijk dat Rusland of China een dergelijke resolutie met een veto zullen torpederen.
Betrokkenheid van lokale actoren is essentieel voor de effectieve bestrijding van smokkelaars. Daarom zal de EU alsnog instemming zoeken van de door Westerse landen erkende Libische regering in Tobruk. Zorgwekkend is dat diplomaten binnen de VN beducht zijn voor de negatieve impact daarvan op de toch al moeizame onderhandelingen tussen de twee rivaliserende Libische regeringen in Tripoli en Tobruk onder auspiciën van de VN.
Bij het ontbreken van een VN-machtiging zou de EU kunnen kiezen voor een maritieme blokkade. Vaak wordt er dan verwezen naar de Europese anti-piraterijmissie Atalanta voor de Somalische kust. Een dergelijke blokkade is goed mogelijk maar veronderstelt dat er voldoende drones en intelligence beschikbaar zijn om bijtijds schepen van smokkelaars te onderscheppen.
Maar het verschil tussen de bestrijding van piraten en van smokkelaars is evident. Bij een confrontatie met smokkelaars op zee staan steeds de levens van vluchtelingen op het spel. De Italiaanse premier Renzi waarschuwde dat smokkelaars de marineschepen als ‘taxi’ zullen gebruiken. Smokkelaars zullen de marineschepen dwingen over boord gezette vluchtelingen uit het water te redden. Het relatieve succes van de anti-piraten missie van de EU blijkt bovendien sterk afhankelijk van de stabiliteit binnen Somalië, die in Libië nog ver te zoeken is. Overigens heeft de piraterij zich juist als gevolg van Atalanta nu wijdverspreid over de Indische Oceaan. Dat stelt de capaciteit van de anti-piratenmissie op de proef. Ook de smokkelaars zullen hun routes spreiden.
Het EU heeft ingestemd met militaire actie. De angst dat volgens verwachting deze zomer 200.000 vluchtelingen de oversteek naar Europa zullen wagen speelt daarbij een rol. De nu getoonde daadkracht moet eerdere mislukkingen verhullen. Maar met de militaire actie gaat de EU een hachelijk avontuur aan met grote risico’s voor vluchtelingen en andere onschuldige slachtoffers. Het internationaal recht dreigt te worden opgerekt. En de kans op succes is beperkt en het effect tijdelijk. De militaire actie kan bovendien een politieke oplossing in Libië en daarmee een voorwaarde voor succes in gevaar brengen. Een ding lijkt op voorhand vast te staan. De transactiekosten voor smokkelaars nemen toe maar hun verdienmodel komt niet in gevaar. Zodra de missie voor de Libische kust succesvol is zullen de smokkelaars hun routes veranderen en hun prijzen verhogen.
De EU zou veel meer politieke prioriteit moeten geven aan het bestrijden van de oorzaken die mensen op de vlucht drijven. En er is maar een manier om het verdienmodel van smokkelaars werkelijk te ontmantelen. Door de overtocht van vluchtelingen legaal en veilig en de opvang meer solidair en ruimhartig te organiseren. Of zoals de redactioneel commentaar van de New York Times het stelde: “een militaire missie is niet nodig, enkel compassie en gezond verstand”.
[Ook als column gepubliceerd op One World]
Beste jan,
Ik deel je zorg over dit besluit, dat hoop ik nooit ten uitvoer wordt gebracht. De motieven zijn onzuiver. Ik sta volledig achter de oproep van de New York Times om Fort Europa ruimhartig open te stellen voor de vluchtelingen, eindelijk ook in Nederland!